Problem badawczy i temat pracy doktorskiej #2

Przyjmijmy z założenia, że temat rozprawy doktorskiej powinien umożliwić doktorantowi dogłębne poznanie metodologii badań oraz stworzyć podstawy do dalszego rozwoju w kierunku osiągnięcia pełnej samodzielności naukowej. Każ­dy więc temat, który to zapewni, a będzie odpowiadał promotorowi i doktoran­towi, powinien być uznany za wartościowy.

Być może z tego względu piśmien­nictwo nie sprecyzowało kategorycznych wymagań, jakim powinien odpowiadać temat rozprawy. Można wszakże pokusić się o zwrócenie potencjalnym promoto­rom uwagi na niektóre zagadnienia z tym związane a uzupełniające wcześniej wyprowadzone wnioski ogólne.

Z pragmatycznego punktu widzenia zadanie dysertacyjne powinno spełniać następujące wymagania:

1. Posiadać znaczne prawdopodobieństwo sukcesu naukowego, przy czym suk­ces ten powinien być osiągalny w dającym się przewidzieć czasie w warun­kach organizacyjnych i materialno-technicznch, które istnieją lub można je określić i wytworzyć.
2. Może być wyprowadzone drogą zwykłych reguł wnioskowania z potwierdzo­nego aktualnego stanu wiedzy. Jego geneza jest więc zrozumiała dla każdego znającego ten stan wiedzy oraz generujący go problem badawczy.
3. Dla doktoranta powinno być atrakcyjne nie tylko ze względu na szansę sukce­su formalnego, ale przede wszystkim ze względu na walory poznawcze. Po­winno dawać szansę zastosowania nieortodoksyjnych metod badawczych i uzyskania rozwiązań nie opisywanych w piśmiennictwie.
4. Dla problemu, z którego się wywodzi, powinno być zadaniem ważnym, po­nieważ zadania peryferyjne, uzupełniające, szybko tracą aktualność poznaw­czą. Zdarza się to zwykle jeszcze przed rozwiązaniem problemu jako całości, co utrudnia kontynuację badań po uzyskaniu stopnia naukowego. Zadania ta­kie poza tym są zbyt wąskie dla przeprowadzenia wszechstronnych badań. Na ich podstawie można uzyskać przyspieszony doktorat nie spełniający jednak funkcji prognostycznej, a często także funkcji retrospektywnej.
5. Jakkolwiek zadanie dysertacyjne powinno obejmować możliwie najszerszy zakres metod badawczych spełniając w ten sposób funkcję dydaktyczną, to udział metod empirycznych i nieempirycznych może być dostosowany do pre­dyspozycji doktoranta. Z tego punktu widzenia każdy konkretny temat rozpra­wy doktorskiej może spotkać się z różnymi ocenami zarówno potencjalnych wykonawców, jak i obserwatorów. Dlatego promotor powinien przekonać wy­branego przez siebie kandydata do wartości proponowanego zadania. Przeko­nywanie nie może zawierać w sobie żadnego elementu przymusu.

 

Powyższe postulaty oparte są na założeniu, że to promotor wybiera temat rozprawy doktorskiej i proponuje go doktorantowi. Widać z nich, że tą drogą można uzyskać pozytywne rezultaty narażając się jednak na zagrożenia wywoła­ne subiektywną oceną propozycji ze strony doktoranta. Brak doświadczenia ba­dawczego i zawężona, z natury rzeczy, znajomość problemu może wywołać nie­uzasadnione opory.

Znacznie lepsze wyniki uzyskuje się wtedy, kiedy propozy­cja tematu rozprawy doktorskiej pochodzi od samego doktoranta. Promotor ak­ceptuje wtedy temat i wynikający z niego zakres pracy, koryguje ukierunkowanie i ocenia tzw. dysertabilność tematu (tzn. jego zgodność z postulatami wynikają­cymi z tradycji akademickich i przepisów formalnych) oraz finansową i tech­niczną realność wykonania rozprawy.

Oczywiście, aby taką propozycję złożyć, kandydat musi mieć już pewną wiedzę o przedmiocie i metodzie badań nauko­wych oraz jakiś zasób wiedzy o specjalności naukowej promotora.

O tym wszystkim dowiedzieć się może we wstępnej fazie przygotowania do podjęcia tematu rozprawy doktorskiej. Pisano o tym już wcześniej. Można przeto sfor­mułować twierdzenie, że skuteczność fazy przygotowania do podjęcia pracy nad rozprawą doktorską wyraża się samodzielnym sformułowaniem przez kandydata propozycji tematu.

Konsekwentnie wobec powyższego stwierdzenia można po­wiedzieć, że wybór tematu rozprawy doktorskiej powinien być pochodną co­dziennej pracy naukowej kandydata. Pewną specyficzną formą jej podsumowa­nia i weryfikacji przez kompetentne środowisko. Zgodnie z tym rola promotora sprowadzać się powinna do stwierdzenia, że kandydat przekroczył ten próg doj­rzałości, który umożliwia napisanie rozprawy i jej publiczną obronę. Z powyższych rozważań można wysunąć wniosek, że łatwiej i efektywniej pracuje się z kandydatem, który posiada już jakieś doświadczenie badawcze.

Wniosek ten jest słuszny tylko w przypadku kandydatów, którzy pracując pod kierunkiem przygotowanych przełożonych nabyli poprawnych umiejętności i nawyków w pracy naukowej. Jeśli te elementy profesjonalnego przygotowania do pracy naukowej są wadliwe, promotor nie może liczyć na sukces swojego podopiecznego. Dlatego przed zaproponowaniem każdemu kandydatowi tematu rozprawy należy sprawdzić go na zadaniach wstępnych.

W praktyce badawczej zdarza się często, że wstępnie przyjęte założenia i program pracy ulegają zmianie w wyniku powstania jakiegoś bardzo obiecujące­go kierunku poszukiwań w badanym problemie lub po prostu niemożliwości zrealizowania zaplanowanych badań ze względów technicznych.

Przypadek pierwszy jest w praktyce badawczej zjawiskiem tak częstym, że może być traktowany jako zjawisko naturalne. Prowadzi on do uzyskania nie­oczekiwanego wyniku, a przynajmniej do nowego ujęcia rozwiązania problemu. Powstaje więc w ramach starego tematu jego nowa treść, bardziej atrakcyjna niż spodziewana poprzednio.

Kierując się dobrymi tradycjami w nauce, promotor powinien pozostawić decyzję o zmianie ujęcia tematu samemu doktorantowi. Jeśli będzie to potrzebne, należy dostosować pierwotne sformułowanie tematu rozprawy do nowej, zawartej w nim treści.

Drugi przypadek należy traktować jako sytuację awaryjną, w której trzeba szukać nowych rozwiązań poprzednio określonych zadań. Te nowe sposoby rozwiązania zadania powinny przynieść rezultat najbardziej zbliżony do zakłada­nego. W żadnej sytuacji nie należy dopuszczać do powstania rozprawy niekom­pletnej, okaleczonej, pomijającej jakieś ważne aspekty przewidywanego rozwią­zania. Powstanie wtedy substytut rozprawy, nie spełniający istotnych dla przy­szłości doktoranta funkcji.

Na zakończenie rozważań o generowaniu tematów rozpraw doktorskich roz­patrzymy jeszcze pewną kwestię typową dla nauk technicznych, mianowicie nadawanie doktoratów za rozwiązania konstrukcyjne, technologiczne lub inną praktyczną egzemplifikację wiedzy:

W tej kwestii nie ma jednolitego rozumienia sprawy a interpretacja przepisów formalnych zależy od lokalnych poglądów członków rady wydziału. Jeśli jednak przyjmie się, że doktorant powinien być synonimem samodzielności w badaniach naukowych, to może on być nadany za rozwiązanie elementu problemu naukowego. Ten zaś, z założenia, wymaga wyj­ścia poza aktualny stan wiedzy. Rozprawa doktorska musi więc dotyczyć pro­blemów poznawczych (lub związanych z nimi problemów metodologicznych), jej realizacja musi uczyć sztuki badań naukowych. Na podstawie tych stwierdzeń można wyprowadzić zasadę ogólną: Warunkiem dysertabilności rozprawy dok­torskiej jest jej związek z problemem poznawczym lub metodologicznym, bez­pośrednio lub pośrednio wpływającym na stan wiedzy. W każdym przypadku, który tego warunku nie spełnia, nie powinno się nadawać stopnia naukowego. Tak więc doktorat można nadać za metodę projektowania łożysk ślizgowych, uwzględniającą jakieś nowe zjawisko tarciowe lub nie uwzględnioną dotychczas właściwość materiału. Nie powinno się go nadawać za zaprojektowanie nawet największego łożyska, jeśli był to tylko problem decyzji (wyboru) nie wykra­czający poza aktualny poziom wiedzy.