Doktorat i doktorant – kolejność procedowania
Chcąc uzyskać cechującą doktora nauk badawczą i pisarską sprawność warsztatową, trzeba przede wszystkim wiedzieć, kim się jest jako badacz, a zwłaszcza kim się chce dzięki doktoratowi być w sensie intelektualnych i merytorycznych kompetencji.
Wymaga to określenia swojej naukowej tożsamości, by wiedzieć, z jakiego punktu widzenia będzie się rozpatrywało podejmowany problem badawczy, dokąd się zmierza, rozwijając i pogłębiając swoją specjalistyczną wiedzę, i do którego jej fragmentu zamierza się wnieść coś nowego dzięki prowadzonemu badaniu.
Określenie tej tożsamości nie jest bynajmniej łatwe, ponieważ coraz więcej doktorantów ma złożoną tożsamość naukową wynikającą z odbycia studiów na kilku różnych kierunkach bądź podejmowania trudu pracy nad rozprawą doktorską w zupełnie innej dziedzinie lub dyscyplinie nauki aniżeli ta, w której zdobyło się, potwierdzone akademickim cenzusem, intelektualne ostrogi.
Sytuację komplikuje często dodatkowo to, że coraz powszechniejsze staje się w badaniach naukowych łączenie kilku dziedzin i/lub dyscyplin nauki, znajdujące swój wyraz w interdyscyplinarnym podejściu do przedmiotu badania, co sprawia, że właściwie bardzo trudno powiedzieć jednoznacznie, kim jest prowadzący te badania, a zwłaszcza kim się dzięki nim staje.
Określiwszy dyscyplinę i specjalność naukową, w jakiej ma być afiliowana dana rozprawa doktorska, trzeba zidentyfikować pole badawcze, na którym chce się prowadzić badania zmierzające do doktoratu, i określić metodologię stosowaną przy jego prezentacji naukowej. Nie jest to bynajmniej proste zadanie, ponieważ pola badawcze poszczególnych specjalności często zachodzą na siebie, granice tych pól są na ogół rozmyte, a przedmiot badania bywa eksplorowany przez różne dyscypliny i specjalności naukowe. Trudno jest także odpowiedzieć na pytanie o metodologiczne oblicze wybranej specjalności naukowej.
Wynika to z faktu, że te metodologie nie są w zasadzie, zwłaszcza w naukach ekonomicznych, skodyfikowane i zwerbalizowane, co sprawia że ich identyfikacja musi się odbywać poprzez analizę tego, jak okrzepli już w danej specjalności badacze zwykli prowadzić badania i rozwiązywać podejmowane problemy badawcze.
Doktorant może, a nawet powinien wprowadzać do tej metodologii innowacje i inspirujące rozwiązania, ale zanim to uczyni, musi wiedzieć, jaka jest ta metodologia i czy rzeczywiście wymaga ewentualnej modyfikacji pozwalającej lepiej penetrować pole badawcze danej specjalizacji naukowej.
Takie spojrzenie wymaga niewątpliwie predyspozycji intelektualnych, ale przede wszystkim znajomości ogólnych teoretycznych podstaw danej dyscypliny i specjalizacji naukowej, jak również teoretycznego dorobku dotyczącego podejmowanego problemu badawczego.
Wymaga to rozległych i wnikliwych lektur, a przede wszystkim krytycznego spojrzenia na istniejący dorobek teoretyczny zawarty w rozmaitych publikacjach dotyczących bezpośrednio i pośrednio przedmiotu badania. Ten krytycyzm jest konieczny, by móc odpowiedzieć na pytanie, co w tych publikacjach jest rzeczywiście teorią, a co nią bynajmniej nie jest. Jest on potrzebny do określenia stopnia dojrzałości tej teorii, co ma wpływ na sposób jej wykorzystania w prowadzonym badaniu naukowym.
Ma on także istotne znaczenie dla podejmowanych prób publikacji wyników prowadzonych badań, zwłaszcza że z reguły chodzi właśnie o nadanie im teoretycznego charakteru lub przynajmniej o wprowadzenie do nich teoretycznego wątku.
doktorat-i-doktorant-kolejnosc-procedowania
Równie ważna jak znajomość teorii jest świadomość determinujących rozważania doktoranta i percepcję badanego fragmentu rzeczywistości kulturowych archetypów i stereotypów myślowych. Chodzi o to, by zdawać sobie sprawę z istnienia takich ograniczeń i ukierunkowań intelektualnych oraz ich wpływu na prowadzone badanie naukowe. Można je wtedy skutecznie eliminować lub ulegać im w pełni świadomie, uznając, że tak właśnie należy postrzegać przedmiot badania. Warto również poszukiwać śladów i implikacji poznawczych tych archetypów oraz stereotypów w studiowanych lekturach, by zrozumieć, dlaczego autorzy tych opracowań widzieli, analizowali i opisywali badaną rzeczywistość w określony sposób, skąd brał się ich specyficzny subiektywizm, a zwłaszcza czy i na ile upośledzał obiektywny ogląd przedmiotu badania.
Chcąc skutecznie postrzegać ontologiczne i epistemologiczne oblicze swojej dyscypliny i specjalności naukowej, rozumieć teorię i wiedzieć, jak ją wykorzystywać w prowadzonym badaniu, chroniąc się przed pułapkami wynikającymi z myślowych archetypów i stereotypów, warto korzystać z metodologicznych rekomendacji luminarzy nauki penetrujących z powodzeniem od lat pole badawcze, na które wkracza doktorant.
Zawarte w nich refleksje na temat filozofii i metodologii nauki w ogóle, a w szczególności konkretnej dyscypliny i specjalności naukowej, pozwalają inaczej spojrzeć na pracę naukową i jej przedmiot. Mogą się stać wskazówką, jak prowadzić badania naukowe i jakim być jako badacz człowiekiem, bo uprawiając naukę, budujemy swoje człowieczeństwo, a jego kształtowanie jest niezwykle ważne, zarówno dla samego badacza, jak i dla tego, co robi. Problem jednak w tym, by umieć te rekomendacje dostrzec, zrozumieć, a przede wszystkim potrafić je twórczo wykorzystać.
Wiedząc, w jakiej dyscyplinie i specjalności naukowej ma być afiliowana dana rozprawa doktorska, znając jej pole badawcze oraz metodologię i potrafiąc umiejscowić na tym polu swoje zainteresowania naukowe, posiadając niezbędne dla ich twórczego rozwijania podstawy teoretyczne, rozumiejąc swoje ograniczenia intelektualne i potrafiąc wykorzystywać w pracy badawczej oraz w pracy nad sobą rekomendacje doświadczonych badaczy, można przystąpić do formowania koncepcji planu rozprawy doktorskiej, przede wszystkim do określenia podejmowanego w niej problemu badawczego i sformułowania tezy stawianej w związku z jego rozwiązywaniem. Zanim bowiem przystąpimy do pracy nad tą rozprawą, powinniśmy wiedzieć, co chcemy badać, po co i dla kogo oraz jak zamierzamy tego dokonać.
Kluczowe w tym względzie jest sformułowanie problemu badawczego, bez którego praca nad rozprawą doktorską jest pozbawiona sensu, ponieważ jej istotę stanowi dostrzeżenie, postawienie, a następnie oryginalne rozwiązanie takiego problemu. Rozwiązując go, stawiamy tezę doktorską, której udowodnieniu poświęcona jest dana dysertacja i która stanowi syntetyczny zapis tego, co zamierzamy dzięki prowadzonemu badaniu wnieść do nauki.
Ta teza, wraz z rozwijającymi ją i wspierającymi hipotezami badawczymi, organizuje prowadzone badanie, określając jego główny wątek oraz sposób podejścia do rozwiązywanego problemu badawczego. W tym podejściu istotną rolę odgrywa z reguły, zwłaszcza w naukach ekonomicznych, kwantyfikacja przedmiotu badania. Stanowi ona o precyzji stosowanej analizy i kwantum wynikającej z niej wiedzy, jeśli zgodzić się z Kantowską tezą mówiącą, że w każdej nauce jest jej tyle ile matematyki, oraz rekomendacją, by czynić mierzalnym to, co z pozoru wydaje się niemierzalne.
Zwerbalizowawszy problem badawczy rozwiązywany w rozprawie doktorskiej, sformułowawszy tezę i hipotezy tej rozprawy, a następnie określiwszy przyjęty w rozwiązywaniu tego problemu badawczego oraz dowodzeniu owej tezy sposób postępowania, warto się pokusić o krytyczne spojrzenie na przygotowaną koncepcję dysertacji i odpowiedzieć na pytania będące rodzajem jej wiwisekcji. Odpowiedzi na te pytania pozwolą zidentyfikować model metodologiczny przygotowywanej rozprawy doktorskiej i osadzić go w metodologii badań naukowych.
Syntezę tej procedury stanowi proces przygotowania, związanej na ogół z rozprawą doktorską, publikacji naukowej. Przygotowanie i opublikowanie takiej pracy mającej charakter artykułu naukowego jest jednym z elementów formacji intelektualnej doktoranta, a zarazem formalnym wymogiem, którego spełnienie stanowi warunek konieczny otwarcia przewodu doktorskiego, zgodnie z zasadą „publikuj lub giń”.
Przygotowania publikacji i ogłaszania ich drukiem nie należy jednak traktować li tylko formalnie, ponieważ jest ono bardzo ważnym ćwiczeniem kształtującym umiejętności warsztatowe niezbędne w pracy nad rozprawą doktorską, a zwłaszcza redakcją jej ostatecznego tekstu. Te publikacje są też często okazją do przedstawienia pod osąd środowiska naukowego pewnych elementów teoretycznych podstaw przygotowywanej rozprawy doktorskiej lub niektórych wyników prowadzonych w związku z nią badań.
Trzeba je zatem traktować jako integralny element pracy nad doktoratem, a to oznacza, że ich tematyka powinna być związana z rozwiązywanym w rozprawie doktorskiej problemem badawczym, pamiętając, że jego oryginalne rozwiązanie i nabywane w związku z tym umiejętności oraz kompetencje są podstawą formacji intelektualnej doktora nauk. W tym procesie nie chodzi zaś jedynie o to, by napisać rozprawę doktorską, lecz o to, by tworząc ją, stać się doktorem, rozstrzygnąwszy wprzód dylematy metodologiczne piętrzące się na drodze do tego celu.
Rozprawa doktorska powinna zatem realizować przede wszystkim cele poznawcze, a to oznacza, że musi rozwiązać postawiony problem badawczy. Jego rozwiązanie stanowi podstawę do udzielenia odpowiedzi na pytanie, które dotąd było w nauce kwestią nierozstrzygniętą lub nawet zgoła niedostrzeganą bądź nieuświadamianą. Może też stanowić asumpt do udzielenia innej odpowiedzi niż dotychczas znana i powszechnie akceptowana. Ta inna odpowiedź może wynikać z odmiennej interpretacji istniejącej dotąd wiedzy związanej z przedmiotem badania lub polemiki z twierdzeniami uznawanymi za prawdziwe bądź może wynikać z przeprowadzonych badań empirycznych.
Chcąc uzyskać przesłanki do wzbogacenia swojej dyscypliny i specjalizacji naukowej o takie nowe treści, doktorant nie może się ograniczać jedynie do opisu badanego zjawiska i epatowania czytelnika swojej rozprawy doktorskiej ogromem zebranej faktografii. Jest ona bardzo ważna i potrzebna, ale bynajmniej nie wieńczy pracy nad dysertacją doktorską, lecz dopiero ją rozpoczyna. Kluczowe znaczenie w procesie tworzenia rozprawy doktorskiej ma bowiem ukierunkowana analiza tego materiału empirycznego i wyciąganie z niej wniosków o charakterze poznawczym oraz praktycznym, przy czym te pierwsze są tu najważniejsze i to one świadczą o tym, że doktorant jest zdolny do samodzielnej pracy badawczej.
Aby móc się wykazać zdobyciem takiej kompetencji, doktorant musi przede wszystkim umieć samodzielnie sformułować temat swojej dysertacji i uzasadnić, z czego wynikają poznawcze oraz pragmatyczne przesłanki jego podjęcia. Ten temat stanowi syntetyczny zapis rozwiązywanego w rozprawie problemu badawczego, zaś jego uszczegółowienie oraz ukierunkowanie jego eksploracji zawierają postawione w związku z nim pytania badawcze.
Domniemane odpowiedzi na te pytania są hipotezami badawczymi, przy czym jedna z nich, mająca charakter pewnego twierdzenia co do natury problemu badawczego, determinującego dane zjawisko czynnika lub rządzącej nim prawidłowości, stanowi tezę doktorską. Jej udowodnienie następuje poprzez weryfikację rozwijających ją hipotez badawczych.
Wokół weryfikacji hipotez badawczych i dowodzenia tezy rozprawy osnute jest całe badanie, bowiem ta teza stanowi jej kwintesencję. Stanowi ją tak dalece, że w kręgu kultury anglosaskiej nie mówi się o pracy czy rozprawie doktorskiej, lecz właśnie jedynie o tezie doktorskiej, którą doktorant stawia i którą dowodzi, dając tym samym świadectwo swojej naukowej dojrzałości.
Jej przejawem jest nie tylko zebranie odpowiedniego materiału empirycznego, poddanie go analizie i wyciągnięcie z niej wniosków pozwalających przyjąć lub odrzucić hipotezy badawcze oraz tezę rozprawy. Konieczne jest także wykazanie się znajomością niezbędnych do prowadzenia takiej analizy i takiego wnioskowania teoretycznych podstaw prowadzonego badania oraz badań prowadzonych na dany temat przez innych autorów (badaczy). Praca doktorska musi bowiem być osadzona w istniejącym dorobku naukowym, wynikać z niego i zmierzać do jego wzbogacenia, testowania i/lub uzupełniania.