Doktorat i doktorant – kolejność procedowania

Chcąc uzyskać cechującą doktora nauk badawczą i pisar­ską sprawność warsztatową, trzeba przede wszystkim wiedzieć, kim się jest jako badacz, a zwłaszcza kim się chce dzięki doktoratowi być w sensie intelektual­nych i merytorycznych kompetencji.

Wymaga to określenia swojej naukowej tożsamości, by wiedzieć, z jakiego punktu widzenia będzie się rozpatrywało podejmowany problem badawczy, dokąd się zmierza, rozwijając i pogłębiając swoją specjalistyczną wiedzę, i do którego jej fragmentu zamierza się wnieść coś nowego dzięki prowadzonemu badaniu.

Określenie tej tożsamo­ści nie jest bynajmniej łatwe, ponieważ coraz więcej doktorantów ma złożoną tożsamość naukową wynikającą z odbycia studiów na kilku różnych kierunkach bądź podejmowania trudu pracy nad rozprawą doktorską w zupełnie innej dzie­dzinie lub dyscyplinie nauki aniżeli ta, w której zdobyło się, potwierdzone aka­demickim cenzusem, intelektualne ostrogi.

Sytuację komplikuje często dodat­kowo to, że coraz powszechniejsze staje się w badaniach naukowych łączenie kilku dziedzin i/lub dyscyplin nauki, znajdujące swój wyraz w interdyscyplinar­nym podejściu do przedmiotu badania, co sprawia, że właściwie bardzo trudno powiedzieć jednoznacznie, kim jest prowadzący te badania, a zwłaszcza kim się dzięki nim staje.

Określiwszy dyscyplinę i specjalność naukową, w jakiej ma być afiliowa­na dana rozprawa doktorska, trzeba zidentyfikować pole badawcze, na którym chce się prowadzić badania zmierzające do doktoratu, i określić metodologię stosowaną przy jego prezentacji naukowej. Nie jest to bynajmniej proste zada­nie, ponieważ pola badawcze poszczególnych specjalności często zachodzą na siebie, granice tych pól są na ogół rozmyte, a przedmiot badania bywa eksplo­rowany przez różne dyscypliny i specjalności naukowe. Trudno jest także odpo­wiedzieć na pytanie o metodologiczne oblicze wybranej specjalności naukowej.

Wynika to z faktu, że te metodologie nie są w zasadzie, zwłaszcza w naukach ekonomicznych, skodyfikowane i zwerbalizowane, co sprawia że ich identyfika­cja musi się odbywać poprzez analizę tego, jak okrzepli już w danej specjalności badacze zwykli prowadzić badania i rozwiązywać podejmowane problemy badawcze.

Doktorant może, a nawet powinien wprowadzać do tej metodologii innowacje i inspirujące rozwiązania, ale zanim to uczyni, musi wiedzieć, jaka jest ta metodologia i czy rzeczywiście wymaga ewentualnej modyfikacji pozwala­jącej lepiej penetrować pole badawcze danej specjalizacji naukowej.

Takie spojrzenie wymaga niewątpliwie predyspozycji intelektualnych, ale przede wszystkim znajomości ogólnych teoretycznych podstaw danej dyscypliny i specjalizacji naukowej, jak również teoretycznego dorobku dotyczącego po­dejmowanego problemu badawczego.

Wymaga to rozległych i wni­kliwych lektur, a przede wszystkim krytycznego spojrzenia na istniejący doro­bek teoretyczny zawarty w rozmaitych publikacjach dotyczących bezpośrednio i pośrednio przedmiotu badania. Ten krytycyzm jest konieczny, by móc odpo­wiedzieć na pytanie, co w tych publikacjach jest rzeczywiście teorią, a co nią bynajmniej nie jest. Jest on potrzebny do określenia stopnia dojrzałości tej teorii, co ma wpływ na sposób jej wykorzystania w prowadzonym badaniu naukowym.

Ma on także istotne znaczenie dla podejmowanych prób publikacji wyników prowadzonych badań, zwłaszcza że z reguły chodzi właśnie o nadanie im teore­tycznego charakteru lub przynajmniej o wprowadzenie do nich teoretycznego wątku.

doktorat-i-doktorant-kolejnosc-procedowania

Równie ważna jak znajomość teorii jest świadomość determinujących rozważania doktoranta i percepcję badanego fragmentu rzeczywistości kulturo­wych archetypów i stereotypów myślowych. Chodzi o to, by zdawać sobie sprawę z istnienia takich ograniczeń i ukierunkowań intelektualnych oraz ich wpływu na prowadzone badanie naukowe. Można je wtedy skutecznie elimi­nować lub ulegać im w pełni świadomie, uznając, że tak właśnie należy postrze­gać przedmiot badania. Warto również poszukiwać śladów i implikacji poznaw­czych tych archetypów oraz stereotypów w studiowanych lekturach, by zrozu­mieć, dlaczego autorzy tych opracowań widzieli, analizowali i opisywali badaną rzeczywistość w określony sposób, skąd brał się ich specyficzny subiektywizm, a zwłaszcza czy i na ile upośledzał obiektywny ogląd przedmiotu badania.

Chcąc skutecznie postrzegać ontologiczne i epistemologiczne oblicze swojej dyscypliny i specjalności naukowej, rozumieć teorię i wiedzieć, jak ją wykorzystywać w prowadzonym badaniu, chroniąc się przed pułapkami wynika­jącymi z myślowych archetypów i stereotypów, warto korzystać z metodolo­gicznych rekomendacji luminarzy nauki penetrujących z powodzeniem od lat pole badawcze, na które wkracza doktorant.

Zawarte w nich refleksje na temat filozofii i metodologii nauki w ogóle, a w szczególności konkretnej dyscypliny i specjalności naukowej, pozwalają inaczej spojrzeć na pracę naukową i jej przedmiot. Mogą się stać wskazówką, jak prowadzić badania naukowe i jakim być jako badacz człowiekiem, bo uprawiając naukę, budujemy swoje człowie­czeństwo, a jego kształtowanie jest niezwykle ważne, zarówno dla samego ba­dacza, jak i dla tego, co robi. Problem jednak w tym, by umieć te rekomendacje dostrzec, zrozumieć, a przede wszystkim potrafić je twórczo wykorzystać.

Wiedząc, w jakiej dyscyplinie i specjalności naukowej ma być afiliowana dana rozprawa doktorska, znając jej pole badawcze oraz metodologię i potrafiąc umiejscowić na tym polu swoje zainteresowania naukowe, posiadając niezbędne dla ich twórczego rozwijania podstawy teoretyczne, rozumiejąc swoje ograni­czenia intelektualne i potrafiąc wykorzystywać w pracy badawczej oraz w pracy nad sobą rekomendacje doświadczonych badaczy, można przystąpić do formo­wania koncepcji planu rozprawy doktorskiej, przede wszystkim do określenia podejmowanego w niej problemu badawczego i sformułowania tezy stawianej w związku z jego rozwiązywaniem. Zanim bowiem przystąpimy do pracy nad tą rozprawą, powinniśmy wiedzieć, co chcemy badać, po co i dla kogo oraz jak zamierzamy tego dokonać.

Kluczowe w tym względzie jest sformuło­wanie problemu badawczego, bez którego praca nad rozprawą doktorską jest pozbawiona sensu, ponieważ jej istotę stanowi dostrzeżenie, postawienie, a na­stępnie oryginalne rozwiązanie takiego problemu. Rozwiązując go, stawiamy tezę doktorską, której udowodnieniu poświęcona jest dana dysertacja i która stanowi syntetyczny zapis tego, co zamierzamy dzięki prowadzonemu badaniu wnieść do nauki.

Ta teza, wraz z rozwijającymi ją i wspierającymi hipotezami badawczymi, organizuje prowadzone badanie, określając jego główny wątek oraz sposób podejścia do rozwiązywanego problemu badawczego. W tym podej­ściu istotną rolę odgrywa z reguły, zwłaszcza w naukach ekonomicznych, kwantyfikacja przedmiotu badania. Stanowi ona o precyzji stosowanej analizy i kwan­tum wynikającej z niej wiedzy, jeśli zgodzić się z Kantowską tezą mówiącą, że w każdej nauce jest jej tyle ile matematyki, oraz rekomendacją, by czynić mie­rzalnym to, co z pozoru wydaje się niemierzalne.

Zwerbalizowawszy problem badawczy rozwiązywany w rozprawie dok­torskiej, sformułowawszy tezę i hipotezy tej rozprawy, a następnie określiwszy przyjęty w rozwiązywaniu tego problemu badawczego oraz dowodzeniu owej tezy sposób postępowania, warto się pokusić o krytyczne spojrzenie na przy­gotowaną koncepcję dysertacji i odpowiedzieć na pytania będące rodzajem jej wiwisekcji. Odpowiedzi na te pytania pozwolą zidentyfikować model metodologiczny przygotowywanej rozprawy doktorskiej i osadzić go w metodologii badań naukowych.

Syntezę tej procedury stanowi proces przygotowania, związanej na ogół z rozprawą doktorską, publikacji naukowej. Przygotowanie i opubli­kowanie takiej pracy mającej charakter artykułu naukowego jest jednym z ele­mentów formacji intelektualnej doktoranta, a zarazem formalnym wymogiem, którego spełnienie stanowi warunek konieczny otwarcia przewodu doktorskiego, zgodnie z zasadą „publikuj lub giń”.

Przygotowania publikacji i ogłaszania ich drukiem nie należy jednak trak­tować li tylko formalnie, ponieważ jest ono bardzo ważnym ćwiczeniem kształ­tującym umiejętności warsztatowe niezbędne w pracy nad rozprawą doktorską, a zwłaszcza redakcją jej ostatecznego tekstu. Te publikacje są też często okazją do przedstawienia pod osąd środowiska naukowego pewnych elementów teore­tycznych podstaw przygotowywanej rozprawy doktorskiej lub niektórych wyni­ków prowadzonych w związku z nią badań.

Trzeba je zatem traktować jako integralny element pracy nad doktoratem, a to oznacza, że ich tematyka powinna być związana z rozwiązywanym w rozprawie doktorskiej problemem badaw­czym, pamiętając, że jego oryginalne rozwiązanie i nabywane w związku z tym umiejętności oraz kompetencje są podstawą formacji intelektualnej doktora nauk. W tym procesie nie chodzi zaś jedynie o to, by napisać rozprawę doktor­ską, lecz o to, by tworząc ją, stać się doktorem, rozstrzygnąwszy wprzód dyle­maty metodologiczne piętrzące się na drodze do tego celu.

Rozprawa doktorska powinna zatem realizować przede wszystkim cele poznawcze, a to oznacza, że musi rozwiązać postawiony problem badawczy. Jego rozwiązanie stanowi podstawę do udzielenia odpowiedzi na pytanie, które dotąd było w nauce kwestią nierozstrzygniętą lub nawet zgoła niedostrzeganą bądź nieuświadamianą. Może też stanowić asumpt do udzielenia innej odpowie­dzi niż dotychczas znana i powszechnie akceptowana. Ta inna odpowiedź może wynikać z odmiennej interpretacji istniejącej dotąd wiedzy związanej z przed­miotem badania lub polemiki z twierdzeniami uznawanymi za prawdziwe bądź może wynikać z przeprowadzonych badań empirycznych.

Chcąc uzyskać przesłanki do wzbogacenia swojej dyscypliny i specjali­zacji naukowej o takie nowe treści, doktorant nie może się ograniczać jedynie do opisu badanego zjawiska i epatowania czytelnika swojej rozprawy doktorskiej ogromem zebranej faktografii. Jest ona bardzo ważna i potrzebna, ale bynajm­niej nie wieńczy pracy nad dysertacją doktorską, lecz dopiero ją rozpoczyna. Kluczowe znaczenie w procesie tworzenia rozprawy doktorskiej ma bowiem ukierunkowana analiza tego materiału empirycznego i wyciąganie z niej wnio­sków o charakterze poznawczym oraz praktycznym, przy czym te pierwsze są tu najważniejsze i to one świadczą o tym, że doktorant jest zdolny do samodzielnej pracy badawczej.

Aby móc się wykazać zdobyciem takiej kompetencji, doktorant musi przede wszystkim umieć samodzielnie sformułować temat swojej dysertacji i uzasadnić, z czego wynikają poznawcze oraz pragmatyczne przesłanki jego podjęcia. Ten temat stanowi syntetyczny zapis rozwiązywanego w rozprawie problemu badawczego, zaś jego uszczegółowienie oraz ukierunkowanie jego eksploracji zawierają postawione w związku z nim pytania badawcze.

Domnie­mane odpowiedzi na te pytania są hipotezami badawczymi, przy czym jedna z nich, mająca charakter pewnego twierdzenia co do natury problemu ba­dawczego, determinującego dane zjawisko czynnika lub rządzącej nim prawi­dłowości, stanowi tezę doktorską. Jej udowodnienie następuje poprzez weryfi­kację rozwijających ją hipotez badawczych.

Wokół weryfikacji hipotez badawczych i dowodzenia tezy rozprawy osnute jest całe badanie, bowiem ta teza stanowi jej kwintesencję. Stanowi ją tak dalece, że w kręgu kultury anglosaskiej nie mówi się o pracy czy rozprawie dok­torskiej, lecz właśnie jedynie o tezie doktorskiej, którą doktorant stawia i którą dowodzi, dając tym samym świadectwo swojej naukowej dojrzałości.

Jej przejawem jest nie tylko zebranie odpowiedniego materiału empirycz­nego, poddanie go analizie i wyciągnięcie z niej wniosków pozwalających przy­jąć lub odrzucić hipotezy badawcze oraz tezę rozprawy. Konieczne jest także wykazanie się znajomością niezbędnych do prowadzenia takiej analizy i takiego wnioskowania teoretycznych podstaw prowadzonego badania oraz badań pro­wadzonych na dany temat przez innych autorów (badaczy). Praca doktorska musi bowiem być osadzona w istniejącym dorobku naukowym, wynikać z niego i zmierzać do jego wzbogacenia, testowania i/lub uzupełniania.