Warsztat badawczy pracownika naukowego
Podstawowym elementem każdego warsztatu badawczego, bez względu na specjalność, jest osobista podręczna biblioteka pracownika naukowego. Jej posiadanie i odpowiednia kompletacja ułatwia dostęp do potrzebnej informacji i skraca czas oczekiwania na tę informację. Skład tematyczny księgozbioru osobistego zmienia się wraz z rozwojem pracownika naukowego oraz w miarę rozszerzania się jego naukowych zainteresowań.
Początkowo są to przede wszystkim podręczniki zawierające wiedzę uzupełniającą wobec nabytej na studiach (u większości absolwentów wyższych uczelni można zauważyć rudymentarny odruch: kupowanie podręczników). Zbiór ten uzupełniany jest następnie o słowniki, poradniki, kompendia i inne materiały związane z otrzymywanymi zadaniami badawczymi. Kiedy następuje konkretyzacja problemów, w księgozbiorze zaczynają się pojawiać monografie dotyczące tych problemów oraz materiały z konferencji i sympozjów, w których uczestniczył posiadacz biblioteki.
Przełom w gromadzeniu zbiorów podręcznych następuje wtedy, kiedy ich organizator zaczyna prognozować rozwój swoich zainteresowań badawczych i tworzyć bazę informacyjną dla wstępnego rozpoznawania problemów tzn. zorientowania się w skali trudności, rozpoznania nazwisk autorów i instytucji zajmujących się daną problematyką itp. Istota przełomu polega na tym, że zbiory informacyjne gromadzi się niejako na zapas, prognozując przyszłe zainteresowania. Organizacja własnego księgozbioru nastręcza wiele problemów takich jak: wybór książek, porządek i dostępność zbiorów, selekcja i eliminacja itp. W rozwiązywaniu tych i innych problemów kandydatowi powinien pomóc promotor.
Książek naukowych nie czyta się zwykle w całości, wybiera się z nich to co jest ważne w danej chwili. Zmiana zainteresowań lub ich aspektów powoduje, że do takich książek wielokrotnie się powraca. Uzasadnia to posiadanie ich do własnej nieograniczonej dyspozycji. Jeśli jest to niemożliwe, środkiem zastępczym są odbitki, kopie i notatki. Kopiowanie publikacji jest najkorzystniejsze w przypadku posługiwania się materiałami zawierającymi duże ilości materiałów graficznych (fotografie, wykresy, wzory itp.).
Znacznie starszą niż kopiowanie formą posługiwania się piśmiennictwem są notatki. Mają one nie tylko zapewnić dostępność informacji zawartej w publikacjach, ale także powinny stanowić uzupełnienie podręcznego księgozbioru. Powinny być więc starannie wykonane zarówno pod względem wnikliwego ujęcia zapisywanych treści jak i techniki zapisu. Wykonanie notatek jest czynnikiem aktywizującym ich autora do kształtowania osobistego, krytycznego stosunku do czytanej lektury.
Pomagając w organizacji warsztatu swojemu podopiecznemu promotor powinien zwrócić uwagę kandydatowi na konieczność pozbycia się studenckiego nawyku notowania (zapisywania) wszystkiego, a więc na konieczność selekcjonowania treści (zapis dosłowny, zapis streszczający, zapis z komentarzem itp.) oraz na technikę dokonywania zapisu.
Podane przykłady organizacyjnych aspektów przygotowania warsztatu badawczego nie wyczerpują wszystkich kwestii zasługujących na przypomnienie.
Specjalnego potraktowania wymagałyby elektroniczne środki pozyskiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji. Wśród nich przede wszystkim komputery i związane z nimi urządzenia techniczne. Pominiemy ich omawianie z tego względu, że posiadają one dość pokaźną bibliografię przedmiotową. Zwróćmy jednak uwagę na to, że przy korzystaniu z nich kandydat zwykle przez pewien czas wzoruje się na swoim promotorze.
Działanie zasady naśladownictwa powoduje, że kandydat najpierw odtwarza techniki badawcze swojego promotora, dopiero po uzyskaniu pewnego doświadczenia zaczyna poszukiwać własnych rozwiązań warsztatowych. Jest to już pewien poziom samodzielności i przygotowania do pracy naukowej.
Znaczące miejsce w kształtowaniu warsztatu badawczego sprzyjającego efektywnej pracy naukowej mają przyzwyczajenia i nawyki wyniesione ze środowisk, w których kandydat przebywał, głównie zaś ze środowiska studenckiego. Najgorszym nawykiem pochodzącym ze studiów jest kampanijny, szturmowy charakter pracy. Wynika on z .kampanii dydaktycznych” zwanych sesjami egzaminacyjnymi. Złe warunki nauki panujące w szkołach wyższych powodują, że nie zwraca się uwagi na ergonomię pracy naukowej. Wymienione tu przykłady nawyków są wspólne dla promotorów i kandydatów. Trudno jest więc je eliminować.
Stwierdzenia te prowadzą do konkluzji, że nie tylko kandydat powinien przygotować się do realizacji rozprawy doktorskiej, ale także potencjalny promotor powinien przemyśleć różne aspekty własnego przygotowania się do tej funkcji.
Podsumowując kwestie przygotowania kandydata do podjęcia pracy nad rozprawą doktorską można sformułować następujące wnioski:
- Realizacja rozprawy doktorskiej jest etapem w rozwoju kwalifikacji profesjonalnych pracownika naukowego przygotowującym go do pełnej samodzielności. Jest to etap pośredni między ukończeniem studiów a habilitacją. Powinien on wykazać wzrost poziomu intelektualnego i zakresu wiedzy, rozszerzenie umiejętności tworzenia i przekazywania wiedzy oraz znajomość środowiska naukowego i obowiązujących w nim norm etycznych, form współżycia itp.
- Doktorat jest w istocie zadaniem edukacyjnym przygotowującym doktoranta do samodzielnego podejmowania i realizacji problemów badawczych. Inaczej mówiąc, polega on na umożliwieniu kandydatowi wszechstronnego, praktycznego opanowania metod i technik pracy badawczej oraz na „otworzeniu” wejścia w problem naukowy, wystarczająco szeroki i złożony (co oznacza m.in. że jest daleki od rozwiązania), aby miał kontynuację co najmniej do habilitacji. Często przedmiotem doktoratu są zagadnienia metodyczne. Mają one sens tylko wtedy, kiedy powiązane są z problemami badawczymi umożliwiającymi działania poznawcze.
Błędy w koncepcji doktoratu oraz w fazie przygotowania kandydata do jego realizacji odbijają się później na efektywności pracy naukowej oraz na uzyskaniu rzeczywistej i formalnej samodzielności naukowej.
- Przyspieszenie tempa realizacji rozprawy doktorskiej polega na najlepszym wykorzystaniu czasu przeznaczonego na przygotowanie kandydata do wykonania tego zadania. Nie może polegać na obniżaniu poziomu wymagań wobec rozprawy doktorskiej oraz na zastępowaniu doktoranta w rozwiązywaniu jego zadań badawczych. Promotor może pomóc, ale w żadnym przypadku nie może zastępować doktoranta. Promotor musi pamiętać, że swoim postępowaniem obciąża przyszłość swojego doktoranta. Żadne względy nie usprawiedliwiają popełnionych przy tej okazji błędów.